Onlangs las ik het boek Gewoon speciaal – kijken vanuit kindperspectief van Bart Heeling, uitgegeven als hardcover en geïllustreerd met tekeningen van Mariët van der Merwe. Wat begon als verhaaltjes op LinkedIn is daarmee geworden tot een vlot leesbaar en tegelijk van veel wijsheid getuigend boek.
Op zijn website lezen we: “Het is mijn missie om ouders, leerkrachten, directeuren, bestuurders (eigenlijk iedereen die betrokken is bij de ontwikkeling van kinderen) inzicht te geven in de functie van gedrag. Daarmee creëer ik graag bewustwording in hoe jij zelf op dat gedrag reageert.” Via zijn website kun je meer lezen over het werk van Bart en kun je contact met hem opnemen voor een lezing, workshop of training.

Als leerkracht in het speciaal onderwijs hanteert Bart een heel belangrijk en waardevol principe: “Het zijn kinderen met een heftig verleden of een triest heden. (…) Ik heb kinderen in mijn klas die het moeilijk hébben, in plaats van dat ze moeilijk zijn.”
Dat is een prachtig uitgangspunt en tegelijkertijd ook een uitdaging als het gaat om het duiden van en omgaan met dat gedrag. Wanneer we het gevoel hebben dat andere mensen ‘moeilijk doen’, zegt dat vaak vooral iets over wat we zélf *moeilijk vinden*. Wat is het wat de ander laat zien en wat we lastig te vertalen vinden naar de achterliggende betekenis? Wat wordt er door dat gedrag in onszelf getriggerd? Welke pijn, welke ongeuite, niet verwerkte emotie wordt erdoor aangeraakt? Kunnen we daarbovenuit groeien of anders gezegd… kunnen we in de patronen van het kind ons eigen innerlijk kind herkennen en dat wat voor onszelf ooit moeilijk was en wat we nu mogelijk gespiegeld zien worden?

Bart bepleit te kijken vanuit het kindperspectief en het boek is een verzameling korte verhaaltjes over zijn ervaringen met leerlingen, waarmee hij aspecten van de rol van volwassenen illustreert.
De hoofdstukken zijn ingedeeld op thema, zoals ‘Ons voorbeeldgedrag en feedback’, ‘Het erkennen van het kind’, ‘Het herkennen van signaalgedrag’ en ‘Het omgaan met stoornissen’, om de thema’s van de eerste vier hoofdstukken te benoemen. Ook thema’s als traumasensitief lesgeven, omdenken in het onderwijs en de verbinding tussen ouders en school komen aan bod.

Door alles heen is er aandacht voor de invloed van een ontregeld stressregulatiesysteem, voor het belang van coregulatie, en voor trauma als oorsprong van moeilijk te hanteren gedrag of gedrag dat verstorend werkt voor de rest van de groep. Het ontroerde me bij herhaling om te lezen hoe Bart allerlei situaties aanpakt en daarbij steeds de onderliggende verwonding van het kind in beeld houdt. Zo zegt hij in de inleiding van Hoofdstuk 6 dat ‘het belangrijk [blijft] om je te realiseren dat veel gedrag een vorm van coping is’ (pagina 89), oftewel een overlevingsstrategie die een kind heeft aangeleerd. Daarmee kan het kind omgaan met wat er in de thuissituatie gebeurt en wat zich voortzet in andere sociale omgevingen. Daarna volgt een aantal verhaaltjes over het oplossen van ruzie door kinderen zelf, vanuit intrinsieke motivatie, en over hoe een volwassene met humor en een onverwachte, grappige reactie de angel uit een beladen situatie kan halen.

Hoofdstuk 7, Traumasensitief lesgeven, is wat mij betreft de kern van het boek, omdat dit een thema is dat in essentie ook onder alle andere onderwerpen het fundament is. Het eerste boek dat ik las tijdens mijn bachelor ‘Culturele Antropologie & Ontwikkelingssociologie’ had als titel Small Places, Large Issues – een titel die duidelijk wil maken dat in het bespreken van wat er op een kleine plek, in een kleine setting, gebeurt, heel vaak illustratief is voor heel grote onderwerpen. Dat is ook in het boek van Bart Heeling het geval. De verhaaltjes laten een wereld aan kindervaringen zien. In hoe Bart zijn rol neemt in die micro-interacties, wordt zichtbaar hoezeer hij oog en hart heeft voor de grote thema’s die schuilgaan achter de opmerkingen, gedragingen en gezichtsuitdrukkingen van de kinderen onder zijn hoede. Die thema’s creëren stress die niet altijd een handige weg naar buiten vindt; boosheid van nabije volwassenen leidt dan zeker niet tot een hervonden veiligheidsgevoel. Zijn antwoorden op wat er gebeurt laten wat mij betreft zijn diepgaand bewustzijn zien en zijn voortdurende streven om voor het kind de rots in de branding te zijn, de gereguleerde volwassene. Wat een verademing is dat voor een kind dat opgroeit met onrust en chaos, verdriet en eenzaamheid, en wat een inspiratie biedt Bart daarmee voor een ieder die in het leven van jonge kinderen een taak vervult.

Bart neemt in zijn boek duidelijk stelling ten aanzien van bepaalde uitgangspunten:

• Boosheid dient te allen tijde achterwege gelaten te worden.
• Kinderen leren bij jouw boosheid niet hun eigen grenzen kennen, maar die van jou.
• Weerstand is een uiting van behoefte aan controle, die nodig is om te overleven.
• Positieve ervaringen voeden het vertrouwen van het kind in jou en zichzelf.
• Erkenning en herkadering van een sterke reactie op een prikkel helpen een kind relativeren en ontspannen.

Het is een kleine greep uit de stellingen waarmee het boek is doorspekt en die in essentie allemaal een oproep zijn aan de volwassene om het eigen overtuigingenkader onder de loep te nemen. Ik acht de kans reëel dat met die exercitie veel volwassenen tot de conclusie komen dat ze ook zélf ‘gewoon speciaal’ zijn en hun eigen draken en demonen te bevechten hebben. Ook voor hen is een goed gereguleerde, stabiele (andere) volwassene waarschijnlijk helpend. Moge een boek als dit eraan bijdragen dat we allemaal de mogelijkheden benutten die er zijn om voor de ander, groot of klein, een bron van emotionele ondersteuning te vormen. Daarmee dragen we op een zeer wezenlijk niveau en op een zachte, krachtige, compassievolle manier bij aan het maatschappelijk welzijn, waarvoor in de kindertijd de basis wordt gelegd, iedere (school)dag weer!

Wat weten we van onze voorouders? Wat weten we eigenlijk werkelijk van zelfs maar onze ouders? Weten we wat ze doormaakten tijdens de vroege fases van hun eigen leven?  Welke emoties en innerlijke overtuigingen speelden de hoofdrol in hun ontmoeting? Wat zagen ze in elkaar dat het leidde tot ons ontstaan? Kunnen we ons ‘afstemmen’ op ze (‘attune’), zelfs als ze er niet meer zijn?

In veel gevallen weten we maar weinig. We hebben er wel een beeld bij, maar echt wéten doen we het niet. We baseren onze ideeën over onze ouders meestal op onze ervaringen met hen, op hoe ze met ons en anderen omgingen en op hoe ze hun leven organiseerden. En zelfs (of júist!) als we denken: “Ik ga dat anders doen, want deze aanpak lijkt me niet de beste” of “Ik ga dat anders doen, want ik ben woest vanwege alle pijn die hun aanpak me heeft bezorgd”… juist dán is de kans groot dat we patronen gaan herhalen. Bij alles wat we onderkennen of negeren en wegduwen vergeten we vaak dat de ervaringen van onze ouders en andere voorouders in onze cellen liggen opgeslagen en dat of we dat nu geloven of niet, we door die ervaringen worden beïnvloed. Dat zijn pittige, grote, soms moeilijk voorstelbare werkelijkheden die een zorgvuldige bespreking verdienen, opdat we meer inzicht krijgen in hoe dit werkt en hoe we ermee kunnen omgaan.

Precies dát is wat het boek ‘Attuned’ doet. Auteur Thomas Hübl is, behalve schrijver, ook spiritueel leraar en internationaal facilitator van events waar hij focust op intergenerationele traumaheling en dialoog rondom onderdrukking, kolonialisme en racisme. Hij put uit de tradities van de moderne wetenschap, filosofie, theologie en ‘indigenous’ wijsheid en rituelen. Dit is een boek dat voor een goed begrip al wel de nodige voorkennis vereist, want het is bij vlagen ingewikkeld leesvoer. Tegelijkertijd leest het bijna als poëzie en is de strekking van wat hij schrijft ontroerend, troostend en verrijkend.
Het basale uitgangspunt is dat alles en iedereen onderling verbonden is en dat beschadigende praktijken op de ene plek energetische effecten hebben op alle andere plekken en organismes in de wereld:

The nervous system connects us to a complete record, a vast inner library containing all of one’s experiences across a lifetime. In fact, the human nervous system connects us to one another. Through transparent communication practices, we will learn to employ this evolutionary tool for deeper relational intelligence (p. 25, cursivering auteur).

Dat is een veelomvattend idee. Dat idee brengt ook een veelomvattende verantwoordelijkheid met zich mee, want dan kun je de schade die je ginds creëert niet meer los zien van de situatie hier, de pijn in de ander niet los van de pijn in jezelf – en de heling van de wereld niet los van de heling die je bereid bent in jezelf in gang te zetten.

Each of us has a chance to take part in this vital work, to bring our share of light and healing coherence to a struggling world. (…) By upholding our sacred responsibility to integrate trauma, we, in effect, remove our shares from the collective trauma field, lessening the overall burden of suffering for others. This is not merely something some of us should do; it is work that all of us who are conscious and capable must do (p. 197, cursivering auteur).

Zoals in veel benaderingswijzen rondom heling is ook in het werk van Thomas een sterke nadruk te vinden op het belang van ‘embodiment’, bewustzijn omtrent je eigen ‘aan den lijve ondervonden’ verdriet en pijn en eenzaamheid. Je kunt de pijn niet weg ‘analyseren’; heling vergt ‘presence’ – het met je volle aandacht aanwezig zijn bij en het tot in alle vezels van je lijf laten doordringen van de pijn die in je eigen cellen en in de cellen van dierbaren, voorouders, bekenden en verre onbekenden ligt opgeslagen. Doe je dat niet, dan heeft dat gevolgen:

Simply choosing not to know, feel, or reckon with the truth of who we once were is a decision to keep the truth hidden in darkness. (…) [B]y refusing to awaken to the consequence of the ancestor’s choices, we both suffer and perpetuate them. (…) When we carry unacknowledged familial or historical traumas, our ancestors are not in peace. As a result, our living nervous systems – and, therefore, our minds and bodies – cannot maintain a healthy state of flow (p.170, 171).

Het gevolg daarvan is uiteindelijk ziekte en sociale malaise, zoals Thomas op diverse plekken in het boek beschrijft. Het is dus belangrijk om je bewust te zijn van je eigen ervaringen met verdriet en verlies, zodat je je met compassie kunt verplaatsen in wat de ander doormaakt. Dat wordt vaak ‘empathie’ genoemd, maar empathie is een spannend onderwerp en vergt persoonlijke ontwikkeling en bewustzijn. Een lang citaat:

How do I protect myself from taking on other people’s “stuff”? People everywhere seem to be looking for an answer to this puzzling question. In contemporary vernacular, the word empath is often seen as someone who struggles with what we might call “leaky emotional syndrome,” the problem of experiencing other people’s energies and confusing them with their own or simply feeling overwhelmed by others’ emotions. Some people may, in fact, have a higher degree of sensitivity, and they may suffer in this way. However, it’s usually not high sensitivity but a lack of groundedness and embodiment that causes the overwhelm – often rooted in attachment injuries. Healing the root trauma creates a more stable sense of embodiment, which allows a person to experience their high sensitivity as a gift rather than a curse. We might think of it like a tree with a very large crown of branches; it needs equally strong roots to stand (p. 91, cursivering auteur).

Het boek is een indrukwekkende combinatie van kennis over fysieke en geestelijke en spirituele processen. Thomas laat daarmee op holistische wijze zien hoe al deze aspecten van het menselijk bestaan samenhangen. Hij ziet in deze context drie fundamentele mensenrechten, namelijk ‘the right of being, the right of becoming (the unfolding of potential), and the right of belonging (the right to build healthy relational bonds and to experience oneself as part of a community)’ (p. 19). Zonder respect voor deze ‘fundamental expressions of the soul’ (p. 19), zullen onderlinge banden en maatschappelijke systemen, waaronder gezinnen en regeringen, in elkaar storten, aldus Thomas.
Wanneer we de vaardigheid ontwikkelen die hoort bij ‘relationele intelligentie’, ontstaat er een interpersoonlijke dynamiek die groei stimuleert:

To heal the past and create greater coherence in the present – and, therefore, more availability to the future – three steps are essential: reflection, digestion, and integration. (…) When this process is allowed to happen, especially in the context of a supportive environment, we often experience positive changes or posttraumatic growth (p. 125,126, cursivering auteur).

Het voelt soms als een onmogelijke taak, bij alles wat zich in de wereld afspeelt, om het gevoel vast te houden dat je een verschil kunt maken, maar Thomas heeft een positieve visie daarop:

Only a small number of us – a critical mass, if you will – is required to engage before a new level of collective coherence becomes established in sympathetic resonance, ringing like a tuning fork across the field, inviting the entire world to join (p. 190).

“Maar de problematiek is veel te groot!”, roep je misschien, “en het gáát ook helemaal niet om mij, want het gaat om de planeet, om de ecologische problemen en de klimaatverandering. Díe kwesties moeten worden opgelost!” Ook daar is aandacht voor:

Gus Speth, the American environmental lawyer and former US senior advisor on climate change, has said, “I used to think that top environmental problems were biodiversity loss, ecosystem collapse, and climate change. I thought that thirty years of good science could address these problems, I was wrong. The top environmental problems are selfishness, greed, and apathy, and to deal with these we need a cultural and spiritual transformation” Speth is right, of course, but it’s important to note that the selfishness, greed, and apathy he mentions are, in truth, only symptoms of the larger problem, which is our unaddressed collective shadow and unhealed collective trauma. It is our willingness to awaken to, experience, and transform these root causes that create the cultural and spiritual transformation Speth prescribes (p. 189, cursivering auteur).

Dit is een boek waarbij één keer lezen niet voldoende is; dit is een schatkist waarnaar je met regelmaat mag terugkeren om dat wat er wordt gezegd, nog grondiger tot je te laten doordringen en de wijsheid ervan nog dieper te integreren. Ik heb heel veel dingen onderstreept en veel opmerkingen en emoji’s in de marges getekend, zodat ik de waardevolle passages gemakkelijk kan terugvinden. Het was prachtig om samen met collega’s via de ‘book club’ van mijn Compassionate Inquiry-community de hoofdstukken door te nemen en met elkaar te delen wat de tekst opriep. Ik kan een dergelijke bespreking van ‘Attuned’ van harte aanbevelen, evenals het vele andere werk van Thomas Hübl dat op het web gemakkelijk te vinden is. Jaarlijks host hij bovendien de online ‘Collective Trauma Summit’ – eveneens een bron van waardevolle inzichten.