Afgelopen week had ik de eer en het genoegen om namens ACE Aware NL een van de sprekers te zijn op het GOLD Learning Early Years Online Symposium 2021! De vroege jaren… dat is nogal een onderwerp! Er is zoveel wat we over die periode kunnen zeggen en er zijn zoveel perspectieven die je zou kunnen kiezen om de aandacht te vestigen op hun belang voor levenslange gezondheid en welzijn. Het voelde dan ook als een hele uitdaging om te beslissen wat ik zou bespreken en delen met de deelnemers. Natuurlijk heb ik uiteindelijk toch keuzes gemaakt en wil ik graag wat vertellen over mijn presentatie. Je kunt deze nog steeds bekijken, net als de andere presentaties in de serie, die ook zeer de moeite waard zijn. Dit is de pagina waar je meer kunt lezen en je kunt inschrijven. Je kunt een eerste indruk krijgen via een kort interview dat ik gaf.
Aangezien ik antropoloog en socioloog ben, leek het me gepast om vanuit dat perspectief te beginnen, dus mijn eerste vraag voor de luisteraars was: “Hoe zouden we als gemeenschap handelen als er ‘vroeger’ echt wat aan de hand was?” Waar denk je dan aan? Hoe zouden we reageren op tegenspoed in de tijd dat we nog in klein groepen leefden als jager-verzamelaars? Wat is een belangrijk onderdeel van het bij elkaar houden van een stam of gemeenschap, ook in recentere tijden?
Dit is een thema dat me bij het concept van salutogenese bracht, gemunt door Aaron Antonovsky in de late jaren 70 van de 20e eeuw. Hij vond dat de oorsprong (‘genesis’) van gezondheid (‘saluto’) meer aandacht verdiende, in plaats van steeds in angst te leven over alles wat we moeten vermijden om niet ziek te worden. Hij zei dat de achteruitgang van het menselijk organisme geen uitzondering is, maar de regel! We zijn allemaal kwetsbaar; we zullen allemaal op een dag ziek worden en sterven. We bevinden ons allemaal in ‘de rivier van het leven’ en hoewel een reddingsvest soms nuttig kan zijn, is het vooral belangrijk dat we leren zwemmen in de turbulente stroomversnellingen waarmee we misschien te maken krijgen. Het is de moeite waard, zei Antonovsky, om uit te zoeken hoe we de entropie, het proces van achteruitgang, kunnen vertragen en hoe we gewoontes en gedragspatronen kunnen bevorderen die onze gezondheid ondersteunen. Een ander belangrijk aspect van zijn visie is dat hij gezondheid en ziekte als een continuüm zag, niet als een tweedeling. Je bent niet ziek of gezond; het is niet zwart-wit. Gezondheid is een dynamisch evenwicht en afhankelijk van veel sociale, psychologische en biologische factoren kun je je meer of juist minder gezond voelen. Daarom vond hij ook de persoonlijke mening van mensen belangrijk: wat maakt ons gelukkig, wat kalmeert ons na tijden van stress, wat helpt ons om ons evenwicht te hervinden na ingrijpende ervaringen? Dit is in feite een uitnodiging om te luisteren naar de verhalen van mensen: ‘Wat is je overkomen?’ Die vraag, de vraag die als cruciaal wordt beschouwd in de traumageïnformeerde praktijk, is dezelfde vraag die Antonovsky erg belangrijk vond voor een salutogenetische benadering, want wanneer we mensen zien als de experts van hun eigen leven, dan luisteren we naar hun behoeften en angsten en dan kunnen we daar proactief aan werken.
Antonovsky zag een specifiek ‘meetinstrument’ voor een inschatting van onze gezondheid en ons welzijn: de Sense of Coherence. We bespraken dit eerder in een blog; het is het gevoel dat het leven begrijpelijk, hanteerbaar en zinvol is. Als deze drie goed in balans zijn, zullen de meeste mensen zich gelukkig voelen, zelfs als er chronische aandoeningen zijn waarmee ze dagelijks te maken hebben (op gezondheids- of sociaal gebied).
Er kunnen echter allerlei factoren zijn die belemmerend werken op het vermogen van mensen om hun taken uit te voeren, om hun leefomstandigheden het hoofd te bieden, om te ‘kunnen beantwoorden’ aan hun plichten (‘response-ability’). Hoe meer ons bestaan bedreigd wordt, hoe moeilijker het wordt om goed te functioneren. Hoe meer pijn we ervaren, hoe waarschijnlijker het is dat we op zoek gaan naar dingen of gedragingen die die pijn kunnen verzachten of verdoven. Anders gezegd: een leven vol pijn vergroot de kans ten prooi te vallen aan verslavingen, of het nu gaat om middelen of gewoontes zoals te veel uren achter een scherm zitten, te veel eten of drinken, of altijd werken en niet genoeg hersteltijd inbouwen.
Wanneer we ons er vervolgens bewust van worden dat sommige van onze gewoontes een negatieve invloed kunnen hebben op onze gezondheid en ons welzijn, dan kan dat om twee belangrijke redenen zeer ‘ongemakkelijke kennis’ zijn, redenen die de keerzijde zijn van dezelfde medaille. Aan de ene kant kan deze kennis ons wereldbeeld verstoren, de manier waarop we het leven benaderen, onze kijk op wat ‘goed’ en ‘slecht’ is en wat te doen en wat te vermijden. We zijn gewoontedieren en gewoontes veranderen kan ons een zeer ongemakkelijk gevoel geven. Aan de andere kant zijn ongezonde gewoontes meestal onderdeel van onze overlevingsstrategieën; ze vormen gedrag waar we niet zonder kunnen. Als we een gewoonte moeten afleren die ons troost biedt en een uitweg uit onze pijn, wie of wat gaat er dan voor zorgen dat we ons weer prettig voelen? Het aspect dat de beide zijden van de medaille samenbrengt, is onze diepe behoefte aan veiligheidsbeleving en aan het gevoel erbij te horen. We kunnen als mens voelen dat er wat moet veranderen, maar kunnen het tegelijkertijd moeilijk vinden de stappen te zetten waarmee we die verandering kunnen bereiken, persoonlijk of beroepsmatig, als we vrezen daarmee verbindingen en hechtingsrelaties te verliezen.
Met betrekking tot salutogenese en veerkracht is het echter belangrijk om ons bewust te worden van de dingen die leer- en veranderingsprocessen bevorderen. Wat zijn de ‘Awesome (Childhood) Experiences’, de prachtervaringen die ons kracht geven en op een positieve manier uitdagen? Wat is het tussen ons en andere mensen dat echt voelt als ‘bufferende ondersteuning’, als een uitnodiging om het beste in onszelf naar boven te halen? Hier komen de zeven pijlers van ACE Aware NL om de hoek kijken, begrippen die een prominente plaats innemen in alle traumageïnformeerde settings: verbinding, compassie, moed, nieuwsgierigheid, vertrouwen, vriendelijkheid en veerkracht. Wanneer we deze ervaren, voelen we ons sterk en krachtig. En wanneer we ze naar anderen toe kunnen tonen, helpen we bij het creëren van een gezonde omgeving. Wat zouden we ons liever wensen voor de ‘Early Years’?!
Je bent van harte uitgenodigd je te registreren voor het symposium voor nog veel meer informatie over deze thema’s in mijn presentatie (en voor nog vijf mooie lezingen)!